Nu Ieper door het verdrag van Nijmegen in 1678 een stuk van Frankrijk werd, willen de Fransen hun verovering nu stevig consolideren. Lodewijk XIV geeft zijn illustere ingenieur-veldmaarschalk Leprestre de Vauban, commissaris van alle versterkingen in Frankrijk de opdracht om een nieuwe versterkingsgordel aan te brengen rond Ieper-stad. Vauban schiet onmiddellijk aan het werk.
Zijn eerste objectief ligt er in om de bestaande gordel uit de tijd van Filips de Stoute te beschermen en die aan de buitenzijde te voorzien van buitenversterkingen die elkaar kunnen beschermen en verdedigen. Na de afwerking van die buitenversterkingen verliest de oude vestinggordel zijn defensief belang en is die nu niet meer dan een laatste barrière die onmogelijk een capitulatie zal kunnen tegenhouden.
De buitenwerken vormen dan wel een ongelooflijk sterk obstakel, vooral nadat Vauban er zijn tweede project aan verbindt, een bizar systeem van bastionnen en versterkingen zoals de ingenieur nooit eerder heeft ontworpen.
Vereecke is een beetje vooruitgelopen op de kwestie en focust zich nu opnieuw op dat eerste project van Vauban. De oude gekartelde vestingsmuur was blijven staan. Vauban vangt aan met het aanbrengen van een frontlinie, het ‘hoornwerk van Antwerpen’, bestaande uit vijf bastions van scarpen en contrescarpen, steile met stenen belegde en met elkaar verbonden taluds die men een beetje kan vergelijken met kliffen, scarp is de opwaartse helling terwijl contrescarp de neerwaartse helling moet voorstellen. Deze set van taluds laat hij omringen door droge vestinggrachten.
De bestaande citadel ondergaat ook wijzigingen met drie extra ravelijnen (halve manen) aan de linkerkant en twee aan de rechterzijde. De verbinding tussen de citadel en het grote front zal opnieuw gebeuren via de oude Antwerppoort die opnieuw in gebruik komt. De Torhoutpoort verdwijnt uit het stadsbeeld. Links van het hoornwerk van Antwerpen bouwt Vauban een tweede exemplaar; het ‘hoornwerk van Torhout’, bestaande uit drie bastions met slotgrachten boordevol water.
Zowat de zone tussen de huidige Korte- en Lange Torhoutstraat met die van het gesloten openluchtzwembad. Het grote front aan de noordzijde van de stad bevindt zich bij de Diksmuidepoort (huidig kruispunt Diksmuidestraat en Wieltjesgracht) en omsingelt als het ware de hele Neerstad en de Waterpoort op het kanaal met een dubbele beschermingsgordel. Vanuit die vierkante gordel van zowat 700m op 700m vertrekken drie wegen vanuit drie verschillende toegangspoorten.
De Kroonprinspoort (Porte du Dauphine) voor de Brugseweg (waar zich nu het kruispunt met de Waterpoortstraat min of meer bevindt). In het westen is er de Koninklijke Poort (Porte Royale) op weg naar Elverdinge en Boezinge, een beetje de helling op met nu Heites aan de linkerkant. De derde poort wijst pal naar het noorden en geeft toegang tot het kanaal, dat is natuurlijk de Waterpoort.
Enkele extra versterkingen verbinden de gordel aan het kanaal met de weg naar Elverdinge. Min of meer in de buurt waar zich anno 2020 Brielen-Hoekje bevindt, de westelijke kant van Ieper. Hier verrijst het ‘hoornwerk van Elverdinge’. Daarbij sneuvelt de vroegere Elverdingepoort en komt er een gordel van vijf bastions met een slotgracht aan de buitenzijde.
Verder naar het oosten waar zich eertijds de Boterpoort bevond wordt de Boterplas (nu de zone voor het station) voorzien van twee complete halve manen, ook al met andere versterkingen verbonden met het hoornwerk van Elverdinge. Aan de zuidkant van Ieper, de zijde van de Mesenpoort of de Rijselpoort laat Vauban vestingmuren optrekken met een gracht aan de buitenzijde, water dat afkomstig is van de Kemmelbeek en uit het overstromingsgebied van Mesen, hier op deze plek waar ook de Ieperlee zijn bron vindt. De hele ommuurde buitenzijde tussen de Mesenpoort onderweg naar de Antwerppoort biedt daarbij nog extra bescherming als moerasgebied.
Vauban wil absoluut controle houden op het waterniveau van de diverse bastions en hoornwerken. Daartoe scheidt hij de vestinggrachten in zes afzonderlijke grachten. De Kasteelgracht (nu langs de Leopold III laan) palend aan de afgebroken citadel, de Wieltjesgracht tussen de vroegere Torhoutpoort en de afvloeiing van de Ieperlee.
De grachten van het Hoog en Laag Barbelhof strekken zich uit tussen de oude Elverdingepoort en de Ieperlee. Dan is er ook nog de grote Boterplas die in verbinding staat met de oudste stadsgrachten tussen de Bellepoort en de Mesenpoort. En uiteindelijk is er nog de Majoorgracht waar we nu nog altijd het Eilandje kennen. De watertoevoer van alle grachten komt van de grote reservoirs in de omgeving van Ieper.
De drie voornaamste daarvan zijn de vijvers van Dikkebus, Zillebeke en Bellewaerde. Dikkebusvijver werd gegraven in 1321. De vijver ligt op 4.700 m ten zuidwesten van Ieper-stad en heeft een oppervlakte van net geen 43 hectare. Dichterbij, op 1.860 meter in het zuidoosten ligt Zillebekevijver. Deze waterplas van ruime 29 hectare werd gegraven in 1295. In het oosten van Ieper ligt de vijver van Bellewaerde of Beaurewaerd bij het gehucht van het Hooghe, grondgebied Zillebeke.
Naast deze drie grote vijvers bestaan er in de tijd van Vauban nog twee andere en kleinere reservoirs op het grondgebied van Zillebeke en ten zuidoosten van de stad; de Collievijver op 1.200 m van Zillebekevijver en de op 900 m verderop gelegen ‘Dry-blooten-vyver’. Na de vrede van Utrecht van 1713 worden beide vijvers verwaarloosd waardoor ze helemaal gaan dichtslibben en stilaan veranderen in zones met kreupelhout en bossen.
Vauban gebruikt ook de dichte omgeving om Ieper-stad extra te versterken. De Franse ingenieur transformeert heel het moerassig gebied ten noorden en rechts van het kanaal tot een kunstmatig overstromingsgebied dat in verbinding staat met de Bellewaerdevijver. Hij geeft dat gebied de naam van ‘Lichterveld’ maar in onze hedendaagse tijden staat het gebied bekend als de Paddevijver. Achter het Lichterveld bouwt Vauban versterkingen, in de buurt van de Brugseweg. Ze krijgen de naam van ‘Het Zottefort’ genoemd naar een plaatselijk cabaret met als uithangbord een tekening van drie gekken.
Ook in de binnenstad van Ieper drukt deze Vauban zijn stempel. Hij laat een hospitaal optrekken op een terrein in de Tegelstraat (Rue aux Tuilles), een gebouw van 65 m op 13 m met een capaciteit van 200 zieken. Dicht bij het Zaalhof bouwen de Fransen een arsenaal van 39 m x 16 m en met drie verdiepingen. Het aantal kazernes groeit in de loop van de geschiedenis ook stelselmatig aan. Vereecke gaat er even in detail op in.
Vooreerst is er de ruiterskazerne van 2.800 m² dicht bij het Zaalhof (nu aan de Tegelstraat), goed voor het logement van 450 mannen en 200 paarden. In de Vleeshouwersstraat (nu de Stationstraat in de buurt van de Tempelstraat) in de nabijheid van de vestingen vinden we de ‘kazerne van Belle’, een verblijf van 900 m² voor 300 mannen.
Verder zijn er nog de ‘Zaeltje-kazerne’ bij het arsenaal van Vauban (810 m²), de Sint-Jacobskazerne achter de gelijknamige kerk (300 m²), de kazerne in de Neerstad van 600m², de ‘Mesen-kazerne’ op Sint-Pieters, vlakbij de Mesenpoort met een oppervlakte van 515 m². Waar de rest van de soldaten logeren is niet helemaal duidelijk voor schrijver Vereecke. Volgens de cijfers van Vauban bevinden zich te Ieper-stad in tijden van vrede zeker 3.000 soldaten, bij belegeringen groeit dat aan tot 8.000 eenheden.
Geen van die gebouwen is veilig voor vijandelijke bommen. En daar brengt Vauban veranderingen aan met zijn tweede project. Meerdere ruiters krijgen nu slaapplaatsen onder de vestingen van zijn nieuwe bastionsgordel of in grote kazematten – ondergrondse schuilkelders – beschut tegen kanonvuur, allemaal nauw geflankeerd en/of beschut door bastions in de omtrek van Ieper. Er is sprake van een twintigtal kazematten met een oppervlakte van in totaal 3.163 m². De schuilkelders dienen niet alleen voor mensen functioneren ook als magazijnen en opslagplaatsen voor munitie.
–
Uit deel 10 van ‘De Kronieken van de Westhoek’ (voorlopige tekst) – verschijnt einde 2020.
