Robrecht van Bethune staat voor een dilemma: moet hij zijn engagement ten opzicht van de Franse koning aanhouden of moet hij de kant kiezen van zijn zonen? Maar hij herpakt zich en hij kiest uiteindelijk de kant van zijn erfopvolger Lodewijk.
De twisten laaien weer op in de Vlaamse steden
De listige en wispelturige Franse vorst gooit het nu over een andere boeg om de Vlamingen onder de knie te krijgen. De zoon van Robrecht van Bethune en rechtmatige opvolger als graaf van Vlaanderen is de 36-jarige Lodewijk van Nevers, berucht om zijn losbandig leven en om zijn voortdurende geldnood. Filips de Schone stelt voor aan Lodewijk om zijn erfrechten te kopen en diens kinderen op hoog adellijk niveau te laten uithuwelijken. Het plan mislukt als de zoon van Robrecht van Bethune de voorstellen weghoont. De economische en sociale twisten in de steden laaien weer op. Met de hulp van de graaf hebben de patriciërs opnieuw de schepenambten onder controle.
Ze slagen er in om de boetes die betaald dienen te worden aan Frankrijk door te schuiven naar het gemeen. Hun gewelddaden op het platteland zijn schering en inslag. Robrecht zelf zit zo diep in de schulden dat hij zich verplicht ziet om zijn kroonjuwelen te verpanden aan een zekere Italiaanse bankier Thomas Fini die hij noodgedwongen benoemt tot de algemene ontvanger van het hele graafschap Vlaanderen. De belastingsontvangers van Fini zijn uitpersers tot en met. Ze drijven het zo ver dat uiteindelijk de mensen van het Waasland ertegen in opstand komen. Robrecht trekt er met zijn ridderleger naartoe en onderdrukt de opstand op een bijzonder hardvochtige manier. 25 volksleiders worden verbannen en 5 worden opgeknoopt. Nog datzelfde jaar zal Thomas Fini door Robrecht het land uitgezet worden wegens fraude en bedrog. Maar Robrecht slaagt er niet in om de weerstand van de steden te breken waar de burgers hun keuren en vrijheden met hand en tand verdedigen. De gilden zetten hun strijd voort tegen de patriciërs die de belastingen naar hun hand zetten en niet aarzelen groot geldgewin te maken op de kap van het gewone volk.
Van Bethune doet afstand van Rijsel, Douai en Orchies
In 1310 brengen de Bruggelingen één van de schepenen om het leven en op 14 augustus 1311 breekt er een zware opstand los in Gent. Er wordt zelfs enige tijd gevreesd voor het leven van Robrecht van Bethune. De wevers krijgen er de bovenhand, maar het enige resultaat van de opstand is uiteindelijk het betalen van een boete aan de graaf. Ondertussen gaat Filips de Schone weer een stap verder als hij de kinderen van Lodewijk van Nevers laat ontvoeren. De geschiedenis van Filippina herhaalt zich. De kinderen worden in december 1311 in Parijs opgesloten. Lodewijk volgt hen naar Parijs en scheldt de Franse koning uit voor ‘vorte vis’.
En dat wordt natuurlijk door de arrogante koning niet in dank afgenomen: hij wordt zonder veel tralala wegens majesteitsschennis opgesloten in de gevangenis van Moret, in de buurt van Parijs. ‘L’histoire se répète.’ De Franse koning wil absoluut Waals-Vlaanderen inlijven bij Frankrijk en heeft Robrecht van Bethune in de tang nu hij zijn kind en kleinkinderen in zijn bezit heeft. Filips nodigt Robrecht uit naar Pontoise en stelt zijn eisen. Robrecht doet afstand van de heerlijkheid Bethune en van Waals-Vlaanderen, met dus onder andere Rijsel, Douai en Orchies die nu allemaal Frans grondgebied worden. Hij krijgt hiervoor een jaarlijkse rente van 10.000 pond. Alle ‘misdaden’ die de graaf ooit bedreven heeft tegenover de Franse koning worden hem nu vergeven. Alle verbroken handelsbetrekkingen tussen Vlaanderen en Frankrijk worden hersteld.
Driekoningendag van 1313
Op 11 juli 1312, precies 10 jaar na de glorierijke Guldensporenslag, voorziet Robrecht van Bethune dit akkoord van de grafelijke zegel. Alles waar de Vlamingen het voorbije decennium hebben voor gevochten, wordt in één beweging ongedaan gemaakt. En wat het nog onbegrijpelijker maakt: er is geen sprake van vrijlating van de gevangen genomen nazaten van de Vlaamse graaf. Het blijft tot op vandaag een mysterie. Wat heeft de 65-jarige Robrecht bezield om dit schandelijk akkoord te ondertekenen? Heeft hij gehoopt op de fair-play van de Franse koning om achteraf zijn kinderen vrij te laten?
Misschien ligt de waarheid bij het feit dat een ontmoedigde Robrecht van Bethune niet langer kan rekenen op het gemeen van de grote steden die zich door de Dampierres bedrogen voelen. Of was hij bedwelmd door de plotse vrijgevigheid van de koning? Op Driekoningendag van 1313 ontsnapt Lodewijk van Nevers uit zijn Franse gevangenis. Hij vlucht naar Gent en gaat zich vestigen op de rechteroever van de Schelde, buiten de tentakels van Filips, in het Roomse Rijk. De Franse koning is furieus. Lodewijk verspreidt nu het gerucht dat zijn vader Robrecht achter zijn ontsnapping zit.
Na 6 weken verklaart Filips de Schone de erfenisrechten van Lodewijk op Vlaanderen en Nevers vervallen. De zoon van Robrecht van Bethune is allerminst onder de indruk en veroordeelt de Franse koning om de gevangenneming van zijn kinderen als een inbreuk tegen de Goddelijke Macht en tegen de goede zeden. Opruiende taal die het gemeen van de Vlaamse steden opzet tegen de Franse koning. De verklaringen van Lodewijk vallen niet in goede in aarde bij Filips. Een nieuwe oorlog kondigt zich aan. Paus Clemens die nog steeds vruchteloos zoekt naar zijn nieuwe kruistocht, probeert opnieuw de partijen te verzoenen. Er wordt op 20 juli 1313 te Atrecht opnieuw een Frans-Vlaamse conferentie georganiseerd.
Een hoopvol gestemde Robrecht van Bethune en de top van Vlaanderen staan er tegenover Filips de Schone en de zijnen. En zoals gewoonlijk, blijkt opnieuw dat ze behandeld worden als ordinaire vazallen en vreest hij een slechte afloop. Hij wil zijn eigen zoon laten stoppen met zijn provocerende taal tegen Filips en stelt voor om zijn andere zoon, Robrecht van Kassel, tot diens eigenste frustratie als gijzelaar aan te bieden. Robrecht van Kassel weigert in te gaan op het dwaze voorstel van zijn vader. Ook het Vlaamse volk is erg verwonderd over de voortdurende toegevingen van hun slappe graaf.
Robrecht van Bethune staat voor een dilemma
Robrecht van Bethune staat voor een dilemma: moet hij zijn engagement ten opzicht van de Franse koning aanhouden of moet hij de kant kiezen van zijn zonen? Maar hij herpakt zich en hij kiest uiteindelijk de kant van zijn erfopvolger Lodewijk. De rest van het jaar 1313 en 1314 verloopt al bij al vrij rustig want Filips de Schone heeft het in die periode bijzonder druk met het proces van de Tempeliers, waarbij hij ongegeneerd aast op hun rijkdommen, en zijn relatie met de paus. Pas in juni 1314 wordt het Frans-Vlaamse geschil in volle hevigheid heropend. De Vlaamse graaf, het proces van de Tempeliers en zijn eigen ervaringen indachtig, publiceert op 26 juni 1314 een plechtig manifest waarbij hij de koning van Frankrijk openlijk beschuldigt van bedrog, woordbreuk en rechtsverkrachting.
Robrecht en Lodewijk sluiten een verbond met Brugge en Gent om de vijandelijkheden tegenover Frankrijk te hervatten. Filips kan niet meer terugvallen op de autoriteit van paus Clemens want die is overleden en er is nog geen nieuwe kerkleider aangesteld. De koning zwaait nu met een kerkelijke veroordeling wegens de schending van het verdrag van Athis. Robrecht doet alsof zijn neus bloedt. Hij weigert zich aan te bieden in Frankrijk. Het Franse parlement vonnist dat de grafelijke territoriale bezittingen van Robrecht van Bethune vervallen zijn en slaat de Vlaamse graaf in de ban van de kerk. Vlaamse milities rukken op naar Frans-Vlaanderen en bezetten Rijsel. Vier Franse legereenheden rukken op naar de Vlaamse grens, maar tot een open oorlog komt het vooralsnog niet. Begin september 1314 is er al weer sprake van een wapenstilstand. Een gewapende vrede die Filips de mogelijkheid biedt om nieuwe financiële bronnen te vinden.
Filips de Schone overlijdt op 29 november 1314
De Franse koning is zijn hele leven een gepassioneerd jager geweest. Hij kan gerust tot 5 keer per jaar verschillende weken uit het beeld verdwijnen en zich wijden aan zijn favoriete hobby in de uitgestrekte bossengordel rond Parijs. Zijn laatste jacht vindt plaats op 4 november 1314. Filips de Schone valt van zijn paard. Is het een ongeval of krijgt hij een beroerte? De kronieken zijn niet eensluidend. Hoe dan ook: door zijn val gaat een oude wonde zich heropenen en infecteren. De vloek van de grootmeester van de Tempeliers gaat in vervulling als de 46-jarige koning op 29 november 1314 overlijdt. Lodewijk X le Hutin, de Woelzieke, de oudste zoon van de overleden koning, wil als een van zijn eerste maatregelen de vrede tussen Vlaanderen en Frankrijk herstellen.
Het komt tot onderhandelingen tussen hem en Lodewijk van Nevers. In mei 1315 komen ze, buiten het medeweten van Robrecht van Bethune, overeen dat Lodewijk de erfgenaam van Vlaanderen wordt na de dood van zijn vader Robrecht van Bethune. Zijn broer Robrecht van Kassel grijpt naast de grafelijke titel en is woedend op de nieuwe Franse koning. De gemeenten zijn woedend en sluiten de gelederen rond de graaf. Ze geven geen acht op de bedreigingen van de Franse koning die met een groot leger klaar staat om Vlaanderen eindelijk een lesje te leren. Maar hevige stortregens herschapen zijn legerkamp te Bondues.
Zijn manschappen kunnen niets anders doen dan op een lamentabel verzopen manier terug te keren naar Frankrijk. Tijdens de zomer van 1315 regent het trouwens de hele tijd. Heel West-Europa verandert in een gigantische modderpoel. Oorlog voeren is van geen kanten mogelijk. De oogsten verzuipen en nog voor de herfst is er al geen sprake meer van voedselreserves. Er dreigt een periode van grote honger. Als de winter aanbreekt, slaat de hongersnood genadeloos toe over het hele Europese vasteland. Ook zo in Vlaanderen. In Leuven worden er dagelijks 20 karren vol met lijken buiten de stadsmuren vervoerd. In Antwerpen worden de lijken effenaf in de stadsgrachten gedeponeerd.
Oktober 1316: 2794 Ieperlingen overlijden aan de pest
In Ieper worden er in oktober 1316 bijna drieduizend lijken (2794 om exact te zijn) op stadskosten begraven. In Brugge tweeduizend! Tot overmaat breekt de pest uit. De zwarte dood. Het is een donkere ellendige periode. Eén derde van de hele Europese bevolking zal tussen 1315 en 1318 aan de gevolgen van honger, watersnood en pest overlijden. Pas na de zomer van 1317 lopen in de haven van Damme eindelijk graanschepen vanuit Spanje en Italië binnen. Het ingevoerde graan komt helaas wel tegen woekerprijzen op de zwarte markt terecht. Prijzen tot 20 keer hoger als voordien zijn geen uitzondering. Het zijn enkel de rijken die zich brood kunnen veroorloven. De kersverse Franse koning overlijdt in 1316, hij is pas 27. Hij wordt opgevolgd door zijn broer Philippe de Poitiers met de bijnaam ‘de Lange’.
De 70-jarige Johannes XXII wordt na een machtsvacuüm van 2 jaar de nieuwe paus. Hij staat bekend als voorvechter van Europese vrede en dat stelt de Vlamingen hoopvol die dan ook onmiddellijk aansturen op een herziening van Athis. Delegatieleider Robrecht van Kassel haalt zijn slag thuis. De paus stelt een grondige herziening voor van het bewuste verdrag en vraagt meer engagement aan Frankrijk in ruil voor hogere financiële compensaties door de Vlamingen. Philippe de Lange lijkt akkoord te gaan maar eist echter een buitensporige schadevergoeding van 200.000 pond. In deze tijd van hongersnood en pest een onhaalbare kaart voor de Vlamingen.
Graaf Robrecht breekt met het pauselijke Avignon
Tot groot ongenoegen van de paus gaan de Vlamingen dwars liggen. Johannes XXII laat op 20 maart 1317 een bul verschijnen waarin hij nog langer weigert de sacramenten te laten toedienen aan de inwoners van de Vlaamse steden. In het jargon heet dit een ‘interdict’. De Vlamingen laten het ‘hun gat’ horen. Robrecht van Bethune en de zijnen negeren de bul. Ze negeren de dagvaarding om naar Parijs te komen. Uiteindelijk wordt inderdaad het pauselijk interdict over Vlaanderen geworpen. Na een brief van 29 april 1317 waarbij de paus Robrecht van Bethune beschuldigt van oorlogszucht, ontstaat er een onherstelbare breuk met het pauselijk Avignon en met Frankrijk. Er dreigt opnieuw een ernstig militair conflict. Robrecht van Bethune roept de stedelijke milities op en laat ze stellingen innemen langs de Leie ter hoogte van Kortrijk.
Robrecht van Kassel stelt zich op in Kassel. Bedoeling is om via Artesïe een aanval te plannen op Rijsel en Waals-Vlaanderen. De winter steekt echter stokken in de wielen en tijdens die winter groeit er binnen de steden een niet mis te verstane weerstand tegen de oorlogsplannen van Robrecht. De reden voor die weerstand is niet ver te zoeken: iedereen zit op zijn tandvlees na die beroerde hongersnood. Een oorlog daarbovenop is echt te veel gevraagd aan de bevolking. De druk van de mensen om nu eens eindelijk vrede te sluiten met Frankrijk, is hard om te slikken voor graaf Robrecht. Finaal stemt hij toe om de weg van de vrede op te gaan. Het is een moeilijke beslissing, maar hij trekt in april 1320 met een bezwaard hart naar Parijs om er koning Philippe te ontmoeten.
Robrecht van Bethune vertoeft vaak in Ieper
Het gesprek verloopt gemoedelijk en Robrecht belooft nu eindelijk het verdrag van Athis te zullen naleven. Maar hij weigert, tot consternatie van het Franse hof, om Waals-Vlaanderen over te maken aan Frankrijk. Dank zij de tussenkomst van zijn zoon Lodewijk van Nevers, gaat een gebroken Robrecht van Bethune op 5 mei 1320 uiteindelijk door de knieën. Er volgt een handige zet van de koning. Robrecht steigert wanneer het huwelijk aangekondigd wordt van zijn 16-jarige kleinzoon Lodewijk van Nevers junior met Marguerite, de 8-jarige dochter van Philippe de Lange. Maar uiteindelijk kan hij niet anders dan deze koninklijke beslissing te aanvaarden.
Op 1 juli 1320 wordt het huwelijk ingezegend. Pas in 1328 zal Marguerite voor het eerst voet zetten op Vlaamse boden, in 1330 zal ze bevallen van een zoon, Lodewijk van Male, de allerlaatste telg uit het huis van Dampierre. Het gezamenlijk achterkleinkind van Gwijde van Dampierre en Filips de Schone. Een bittere oorlog is voorbij. Robrecht van Bethune vertoeft vaak in Ieper. De Gravenmote of het Zaelhof is zijn thuisbasis van waaruit hij nog steeds een actief beleid voert. Zo verbiedt hij de Ieperlingen in 1320 om de aarde van de dieper uitgegraven Ieperleet terug in het water te gooien. Hij laat een tolboom plaatsen aan de kapel van Sint-Elooi, op het kruispunt van de wegen naar Wervik en Mesen. Hij laat de vijver van Dikkebus aanleggen aan de Kemmelbeek op het grondgebied van de parochies Vlamertinge, Dikkebus en Voormezele.
Op vandaag zijn er ontelbare beleidsdaden van Robrecht van Bethune in en rond Ieper gearchiveerd. Toch zijn de Ieperlingen niet bijster gelukkig met de medewerking van Robrecht. Hij heeft, net zoals zijn vader Gwijde, duidelijk een boontje voor Brugge dat gaandeweg dé internationale handelsplaats geworden is van Vlaanderen. De conjunctuur is al sinds 1280 aan het verslechteren en tegen die dreiging staat Ieper er vaak alleen voor. Van een samenwerking met graaf Robrecht van Bethune is geen sprake. Het mag gezegd dat de Ieperse rechten in de periode tussen 1310 en 1320 beschermd en vrijwaarden worden door de Franse koning zelf. Zoals dat bijvoorbeeld gebeurt als Ieperse goederen aangeslagen worden door schuldeisers van de spilzieke graaf.
De dood van Robrecht op 17 september 1322
Ondanks de vijandelijke houding van Robrecht tegen de Engelsen, slaagt Ieper er in zijn aan- en afvoerkanalen met Engeland open te houden. Maar hoe dan ook; de economische repressie zal aanslepen tot in 1350. Tegen die tijd zal de Ieperse lakennijverheid met de helft ingekrompen zijn. Op 2 januari 1322 sterft de 30-jarige Philippe de Lange aan buikloop. Lodewijk van Nevers, de zoon van Robrecht, overlijdt onverwacht in Parijs op 49-jarige leeftijd. Op 3 augustus woont vader Robrecht van Bethune zijn herdenkingsdienst bij in Kortrijk. Net op tijd is hij tot verzoening gekomen met zijn zoon, en dat na bittere jaren van bedroevende twisten. Na afloop van de mis roept hij de aanwezige abten, prelaten en edelen samen en vraagt hij hen om de in Parijs geregelde troonsopvolging over Vlaanderen te willen respecteren.
Vijf weken later, op 17 september 1322, overlijdt de 75-jarige Robrecht van Bethune in het Zaelhof te Ieper. Hij wordt op 16 oktober opgevolgd door zijn zoon Lodewijk II van Nevers. Vlaanderen heeft een nieuwe graaf. Of die nieuwe graaf eindelijk rust en vrede zal brengen, is vooralsnog onduidelijk. Robrecht van Bethune wilde absoluut begraven worden in Vlaamse grond. In de abdij van Flines, net zoals zijn voorouders en bij zijn eerste vrouw Blanche. Hij liet het vastleggen in zijn testament. Maar zolang Flines geen Vlaams grondgebied was, wilde hij begraven blijven in Ieper. In Vlaamse aarde. De tekst waarin Pieter, proost van St.-Maartens te leper, belooft het lichaam van de graaf naar Flines te laten overbrengen, als het grondgebied van de abdij, samen met Douai en Rijsel, weer grondgebied van het graafschap Vlaanderen zal worden, is nog steeds bewaard. Het is een voorwaarde die nooit in vervulling zal gaan.
De Ieperse scerrewetters van 1322
De Ieperse stadsrekeningen voor het jaar 1322 vermelden dat zeven gewone “scerrewetters’, stadssergeanten, op de zaterdag, de feestdag van Sint-Denijs, worden bijgestaan door honderd dertien knechten om de poorten te bewaken “quant mesires de Flandres fu enterés a Ypre’. Hij wordt begraven in de Sint-Maartenskathedraal te Ieper, waar hij tot op vandaag begraven ligt. Een oordeel vellen over de ‘Leeuw van Vlaanderen’ is niet zo eenvoudig. Op het eerste zicht heeft hij zich verschillende keren bezondigd aan impulsieve daden ten nadele van de Vlamingen met als opzet het behoud van de onafhankelijkheid van zijn Vlaanderen.
Maar uiteindelijk heeft heel zijn leven in teken gestaan van financiële beslommeringen. Deels geërfd van zijn vader, deel te wijten aan een decadente levensstijl, maar vooral door de buitensporige financiële eisen die zijn leenheer Filips de Schone met zijn verdrag van Athis eiste van de Vlaamse bevolking. Robrecht was niet bepaald een zachtmoedig man en hij kon nogal vlug van gedachten veranderen naargelang het voor hem persoonlijk goed of slecht uitkwam. Bovendien was hij een verkwistend man die constant in geldnood zat, er talrijke maîtressen op nahield en een onbekend aantal bastaardkinderen, die echter, dat mag wel gezegd worden, nooit aan hun lot werden over gelaten, maar altijd, meestal met hun moeder, onderdak kregen in één of ander klooster waar ze dan later ook mochten studeren.
De uiteindelijke verdienste van Robrecht van Bethune
Toch kan niet worden voorbijgegaan aan het historisch feit dat dankzij de taaie en jarenlange strijd van Gwijde en Robrecht, en de solidariteit van hun familie, de grenzen van Frankrijk op vandaag niet uitstrekken tot aan de Schelde. Het Nederlandssprekende gedeelte van Vlaanderen, Ieper inbegrepen, is ontsnapt aan de annexatie in het toenmalige kroondomein, waaruit zich met de jaren de Franse eenheidsstaat zal ontwikkelen. Dank zij de dynastie van de Dampierres liggen West-Vlaanderen en een groot deel van Oost-Vlaanderen op de dag van vandaag niet in de republiek Frankrijk.
–
Uit deel 2 van ‘De Kronieken van de Westhoek’
