‘Nieuwpoort mag van geluk spreken’. Ik laat René Dumon aan het woord in zijn boeiend geschreven geschiedenis van Nieuwpoort. De schrijver brengt me terug naar de junimaand van 1383. Een Engels leger is ontscheept in de Westhoek. De stad Nieuwpoort neemt geen risico en geeft zich prompt over aan de troepen van bevelhebber Spencer.
‘Nieuwpoort mag van geluk spreken’. Ik laat René Dumon aan het woord in zijn boeiend geschreven geschiedenis van Nieuwpoort. De schrijver brengt me terug naar de junimaand van 1383. Een Engels leger is ontscheept in de Westhoek. De stad Nieuwpoort neemt geen risico en geeft zich prompt over aan de troepen van bevelhebber Spencer. Veel heeft te maken met de goede verstandhouding die er bestaat tussen de havenstad met handelspartners van aan de andere kant van het water. De Ram, een lokale zoutzieder, zorgt er als leider van een pro-Engelse fractie voor dat de Engelsen vrije toegang krijgen tot Nieuwpoort en de stad zonder geweld innemen.
Ik heb het al uitvoerig gehad over het beleg van Ieper dat zich tijdens de zomer van 1383 ontvouwt in het hartje van de Westhoek. Over de hulp die duizenden Gentenaars bieden aan hun Engelse kompanen bijvoorbeeld. De lokale situatie in Ieper. Deze gebeurtenissen zijn allemaal en één voor één de revue van mijn kronieken gepasseerd. In zijn geschiedenis van Nieuwpoort komt René Dumon af met getuigenissen vanuit zijn stad. Ik ben best gretig om die aan mijn kronieken van de Westhoek toe te voegen.
De problemen zijn er natuurlijk niet vanzelf gekomen. Ik keer enkele jaren terug in het verleden. De geschiedenis van Nieuwpoort toont aan dat de emmer van de staatslasten al in 1379 aan het overlopen is. De mensen hebben er genoeg van. Altijd maar afdokken om de oorlogen van graaf Lodewijk van Male te bekostigen en om hem dan nog in staat te stellen om zich aan allerhande ‘wulpsheden en sinnelickheden’ over te leveren.
1382 wordt een scharnierjaar
Op vele plekken wordt er geweigerd om te betalen. In Gent breekt er een grootschalige rebellie uit die zich snel uitbreidt doorheen een groot deel van Vlaanderen. Het hangt natuurlijk een beetje af van de plaatselijke situaties in de talrijke steden en op het platteland, maar algemeen kan gezegd worden dat de opstandelingen op flink wat aanhangers mogen rekenen. Alleen zijn ze niet overal even sterk om zich te laten gelden. Ieper staat op tegen de graaf. Veurne en het Westland blijven aan zijn zijde staan. Op 1 oktober 1380 komt er in Veurne een bevelschrift binnen met de dringende opdracht om 700 mannen naar Oudenaarde te sturen om van daar uit deel te nemen aan het beleg van Gent.
Diezelfde vraag zal ongetwijfeld ook gericht geweest zijn aan Nieuwpoort. Dat beleg in 1380 is trouwens geen succes en de Westhoekers komen onverrichter zake terug. In 1381 volgt een identieke mobilisatie die opnieuw op een sisser uitdraait. De stad Gent blijkt niet in te nemen. 1382 wordt een scharnierjaar. In plaats van zich over te geven, trekken de Gentenaars verrassend naar Brugge waar ze een groot leger van de graaf over hun knie leggen. De graaf kan zich met moeite redden en vlucht noodgedwongen naar Rijsel. Voortaan spannen die van Brugge samen met de Gentenaars. Dat heeft zo zijn effecten op de weifelende plattelandsbevolking van West-Vlaanderen. Ze overhandigen hun respectieve stadssleutels aan Filips van Artevelde, de leider van het Gents verzet tegen de graaf.
De Vlamingen krijgen slaag in Westrozebeke
Alleen Oudenaarde en Dendermonde doen daar niet aan mee en dat heeft alles te zien met het feit dat beide steden bezet gehouden worden door de grafelijke troepen. De stadspapieren van Nieuwpoort kunnen het niet echt bewijzen, maar het lijdt geen twijfel dat ook Nieuwpoort zich heeft aangesloten bij het kamp van die van Gent. Voor de tweede keer dus komt Nieuwpoort openlijk in opstand tegen zijn wettelijke vorst. Op 27 november 1382 keren de kansen. De Vlamingen krijgen er van langs in Westrozebeke en graaf Lodewijk neemt de macht weer in handen. Met dank aan de Fransen en vooral aan zijn schoonzoon Filips de Stoute. Alleen rebel Gent blijft koppig standhouden. Engeland gaat onverstoorbaar verder met het steunen van de rebelse stad.
Hier liggen uiteraard de kiemen van de zware aanval die Engelse troepen zullen laten ontbranden in de Westhoek. Frankrijk en Engeland hebben recent een wapenstilstand afgesloten en dat betekent dat de Engelsen zich onmogelijk kunnen keren tegen het regime van Lodewijk van Male, want hoe je het ook bekijkt: Vlaanderen is een leengebied van Frankrijk en de reeks van graven van Vlaanderen regeren over het gewest dank zij de goodwill van de Franse koningen. Er komt een andere alibi op de proppen om oorlog te voeren. De Godsdienst! Paus Urbanus VI ondertekent in Rome een bulle die Engeland oproept om deel te nemen aan een kruistocht tegen de Fransen die hun steun hebben toegezegd aan een alternatieve paus. Die van Avignon.
Jan Sporkin van Veurne
De Fransen hebben de pauselijke staten aangevallen en moeten van antwoord gediend worden door het Engelse volk. De Engelsen – Urbanisten tot de laatste man – krijgen de bisschop van Norwich als commandant. Henri Spencer is een gewezen krijgsman. Hij ontscheept op 3 april 1383 in Kales en beslist om eerst naar Vlaanderen op te rukken. Grevelingen valt als eerste in Engelse handen en de vijand stormt verder richting Mardijk en Duinkerke. De grafelijke troepen houden zich op ter hoogte van Sint-Winoksbergen. Lodewijk van Male roept de manschappen van Veurne, Diksmuide en Nieuwpoort onmiddellijk op om de Engelsen de weg naar Duinkerke te versperren. Diplomatiek overleg levert niets op. Wat hebben de Vlamingen nu te zien met die keuze van pausen? Hier is iedereen sowieso onderhorig aan de paus van Rome zoals de Engelsen dat wensen.
Maar al dat lievemoederen helpt niet. De Vlamingen wonen op het grondgebied van Frankrijk en moeten zodus behandeld worden zoals alle ander Fransen. De Nieuwpoortnaars, samen met die van Diksmuide en Veurne-Ambacht, worden geleid door Jan Sporkin van Veurne en ontmoeten de Engelse troepen in de duinen aan de oostkant van Duinkerke. De Engelsen sturen een wapenheraut naar Sporkin om hem te vragen of ze bereid zijn te vechten voor de paus van Rome (en dus mee te stappen met hun leger). De ruiter wordt echter brutaal van zijn paard gesleurd en gedood. Dom natuurlijk, want de revanche laat niet op zich wachten.
Een hallucinante ongeluksdag
De woede van de Engelsen kent geen grenzen. Ze storten zich met vreselijk geweld op de verschrikte troepen van het Westland. Ze worden hierbij geleid door de Gentenaar Rasse Van de Voorde. De Nieuwpoortnaars en hun bondgenoten trekken zich vechtend achteruit tot in de straten van Duinkerke. Maar de havenstad valt onvermijdelijk in de handen van de vijand. 9000 Vlamingen sneuvelen. Wie overleeft, vlucht naar huis om er de rampzalige tijding te verspreiden. 25 mei 1383 betekent een hallucinante ongeluksdag voor de mensen van Nieuwpoort, schrijft René Dumon. De meeste steden geven zich nu direct over bij de nadering van de Engelsen.
Toch worden er overal gewelddaden gepleegd. Veurne krijgt het zwaar te verduren. Eén voor één worden de Westhoeksteden door de vijand ingepalmd. Bergen, Cassel, Broekburg, Veurne, Belle, Mesen, Poperinge vallen in de macht van de Engelsen. Nieuwpoort biedt evenmin weerstand. Heel het kustgebied tot aan Blankenberge volgt dit voorbeeld. De rest is bekend. Het beleg van Ieper blijkt na een maandenlange status quo een dikke flop voor de Engelsen en hun kwaadaardige bisschop. De belegeraars trekken zich op 12 augustus terug uit vrees voor de komst van een fris Frans leger. De Engelsen zitten al op hun tandvlees en vinden het veiliger om zich tijdig uit de voeten te maken. In de Westhoek verspreidt het gerucht van de terugtrekking zich als een lopend vuur. En dat leidt tot nogal wat wilde gissingen. Van paniek en wanorde na een zogezegde zware nederlaag is er echter geen sprake. En al evenmin de verhalen van eventuele zegevierende Fransen.
De Nieuwpoortnaars hebben het verkeerd voor
Die zijn in geen mijlen te bekennen aan de oostkant van Ieper. Neen. De terugtocht van het Engelse leger gebeurt ordelijk en georganiseerd. Al die verkeerde veronderstellingen dwarrelen ook van mond tot mond in Nieuwpoort. ‘De Engelsen krijgen er van langs, de sukkelaars, ze moeten het maar weten’. De menselijke roddelmachines draaien op volle toeren. De ambachtslieden en de Nieuwpoortnaars die aan de kant van de Vlaamse graaf Lodewijk van Male staan, profiteren van de situatie om zich te roeren en zich te distantiëren van de Engelsgezinden in de kuststad. Tot groot ongenoegen uiteraard van De Ram en zijn Engelsgezinde aanhangers. Dumon nuanceert hun houding. Bij de terugkeer van de graaf, zal Nieuwpoort zonder meer gestraft en beboet geworden zijn omdat ze hun stad zomaar in handen hebben gegeven van de vijand. Door zich alsnog te mengen in de afrekening tegen de Engelsen, kunnen ze hun blazoen misschien alsnog opblinken. Zo kunnen nieuwe straffen misschien vermeden worden.
Trouwens, welk risico nemen ze nu nog, vragen ze zich af, de Engelsen zijn in de grootste wanorde op de vlucht. Ze zullen geen moeite hebben om korte metten te maken met hen. Er worden mannen uitgestuurd in de richting van het Brugse Vrije, naar de streek van Gistel en Mannekensvere waar enkele lokale boeren zich bij hen aansluiten. Hier en daar worden ze geconfronteerd met kleine groepjes Engelsen en Gentenaars die op zoek zijn gegaan naar voedsel. Die laatsten zijn geen partij voor de Nieuwpoortnaars. Er vallen doden en gewonden en de vijand moet in het stof bijten. Enkele Engelsen slagen er in om te ontkomen en brengen bij hun oversten verslag uit van de vijandelijke acties van die van Nieuwpoort. De gevolgen blijven niet uit. Uit het Anglo-Engelse legers splitst een omvangrijke divisie zich af om wraak te nemen op Nieuwpoort die onverwacht hun vertrouwen heeft geschonden.
Ze sloegen dood wie ze vonden
De inwoners zien de bui al hangen en slaan op de vlucht. De overmoedige agressie van hun mannen was dom en nu zullen ze die stupiditeit contant betalen. Enkele notoire Engelsgezinde Nieuwpoortnaars riskeren het om achter te blijven in de veronderstelling dat ze zullen gespaard worden door hun vrienden. De ‘Jaerboeken van Veurne’ getuigen hoe verkeerd ze het voor hadden! ‘De Engelschen ende de Gentenaers trocken naer Nieupoort, namen die andermael in ende sloegen al de menschen doodt die sij aldaer vonden. Sij plunderden daer naer de stadt, roofden de kercke, ende trocken met hunnen buyt eensdeels te schepe naer Engelant ende eensdeels met wagens naer Bergen.
Ende willende teeckenen van hunnen grammen moedt laten, staecken ze, eer dat sij van daer vertrocken, stadt ende kercke in brant. Niet een huys en bleef er over.’ Ik moet even slikken als ik deze getuigenis overneem. De Ieperlingen zijn door het oog van de naald gekropen als ik dat allemaal lees. Het lot dat Nieuwpoort onderging in de eerste week van september van 1383, was ongetwijfeld ook voor Ieper voorbehouden. Het ergste gebeurde op 6 september, vertelt René Dumon, hij roept me bij de les. In Nieuwpoort is het allemaal te doen. Nieuwpoort aan zee wordt geplunderd en geruïneerd. De buit verhuist deels naar Engeland en naar Sint-Winoksbergen wat door de schrijver enigszins schattig als Bergen omschreven wordt. In onze hedendaagse tijden spreken we van Bergues.
De Sint-Lauwerijnskerk verandert in een burg
Over die buit is weinig geweten. Het zullen wel voor een deel klokken, openbare weegschalen, kostbare deuren, behangsels en alle soorten van goud- en zilverwerk geweest zijn. Het beste van wat er te stelen viel in de kerken en de huizen van de stad. Dumon focust zich verder op de inhoud van de buit. Die moet buitengewoon zijn. Volle scheepsladingen met gestolen tuig verhuizen rechtstreeks naar Engeland. Er worden daar speciale maatregelen getroffen om er voor te zorgen dat niets van de goederen zou blijven hangen in Bergen. Veel van de stukken bevinden zich nog altijd daar, beweert hij. Ik kan zijn interesse voor Engeland begrijpen. De man leeft op Engelse bodem wanneer hij zijn boek over Nieuwpoort neerpent.
Zijn ‘Geschiedenis van Nieuwpoort’ is gewoonweg een schitterend boek waar ik een ongelooflijke bewondering voor koester. Dumon werd er in 1891 geboren als zoon van een lokale kolenhandelaar en moest tijdens de eerste wereldoorlog noodgedwongen uitwijken naar Engeland waar hij het achteraf schopt tot Belgische consul in Newcastle. Vanuit zijn overzees leven zal hij nooit zijn heimat vergeten. Tussen 1931 en 1971 werkt hij aan zijn meesterwerk dat dus verschijnt op het moment dat hijzelf 80 jaar is. Zes jaar voor zijn dood. Wat ze in Veurne schrijven over de totale vernietiging van hun buurstad, is wel wat overdreven. Ik laat René postuum weer aan het woord. De Onze-Lieve-Vrouwkerk is prooi van de vlammen geworden. Maar de Sint-Lauwereinskerk blijft wel overeind en zal kort daarna trouwens omgevormd worden tot een soort van versterkt kasteel zoals een archiefstuk van 5 april 1542 verraadt.
Ook de stadshalle blijft overeind staan
‘..leglise de nostre dicte ville de Neufport estoit assise et situee en la place et au lieu ou est et siet nostre chastel dudit Neufport pour le present, et l’appelloit on lors leglise Sint Laurent; laquelle eglise, a la requeste de nos predecesseurs de bonne memoire, contes sw Flandres, ceux de nostre ville ottroyerent pour en faire une belle forteresse et chastel qui y est de present.’ De Engelsgezinde De Ram moet ook wel op enige compassie hebben kunnen rekenen van de vijand. Zijn zoutkeet ‘bleef staande na den brande’. Veel zal hij trouwens niet meer hebben aan zijn part van de zaak. Omdat hij ‘ghetrect had mitten ingelschen’ wordt zijn deel achteraf verbeurd verklaard. Ook de gevangenis blijft overeind tijdens de vernielingstocht.
De tolrekeningen van 1383-1384 geven aan dat er achteraf werk van gemaakt wordt om ‘eener clocke in de vanghenisse’ te hangen. Ook de Halle zal blijven staan zijn. De stadsrekeningen tussen 1389 en 1392 hebben het over feiten zoals, ‘van datter een wiele staet op de halle’ en van de ‘scepene clocke’ die terug wordt gehangen. De toestand ervan zal wel bedenkelijk zijn, de hal blijft wel functioneren zoals tevoren, maar de bestuurders van de stad zullen zich vermoedelijk moeten tevreden stellen met een eerder bescheiden ‘scepenhuys’. De hertog van Bourgondië komt op bezoek in 1392 en hij wordt tijdens zijn officieel bezoek plechtig ontvangen in de Nieuwpoortse halle. De stadsrekeningen spreken van een uitgave om ’taflen te haelen op de halle en weder ’t huys te draegen als geduchte heer hier laetst was’. Het schepenhuis lijkt niet langer geschikt om er een banket te organiseren. Er wordt dus besloten om te tafelen in de halle zelf.
Filips de Stoute zal het beter moeten doen
De Fransen en de Engelsen sluiten op 26 januari 1384 een wapenstilstand en dat valt niet in goede aarde bij Lodewijk van Male. Hij is er fel tegen gekant maar er wordt niet langer naar hem geluisterd. Hij trekt zich gedesillusioneerd terug in de Sint-Bertinusabdij van St.-Omer waar hij 4 dagen later overlijdt. René Dumon stelt zich eigenaardig genoeg geen vragen bij zijn dood. Vlak voor zijn dood heeft hij nog bekend dat veel van de rampen die Vlaanderen de voorbije jaren hebben overspoeld eigenlijk zijn eigen schuld waren. Zijn schoonzoon die hem zal opvolgen (Filips de Stoute) moet het beter doen en zal er een vette kluif aan hebben om al het onrecht dat het Vlaamse volk te beurt viel te herstellen.
Lodewijk van Male was de laatst regerende graaf over Vlaanderen. Voortaan zal het gewest geregeerd worden door de hertogen van Bourgondië. De Vlaamse steden zijn er als de kippen bij om hun trouw aan Filips te bezweren. Alles heeft natuurlijk te maken met hun vraag of ze hun vroegere voorrechten en vrijheden kunnen recupereren. Aan die wens wordt niet zomaar gevolg gegeven. De nieuwe heeft zijn tijd nodig om een standpunt in te nemen. Bovendien zit hij nog opgescheept met de Gentse weigering om zich aan hem te onderwerpen. Dat laatste gebeurt uiteindelijk te Doornik op 18 december 1385. Gelukkig wacht Filips de Stoute niet zo lang om de vrijheden terug te schenken aan de berouwvolle Vlaamse steden. Dat is al eerder gebeurd in mei van 1384.
De scheepswerven krijgen veel werk
Daarmee is de vrede in Vlaanderen zeker nog geen feit. Een nieuwe oorlog kondigt zich al aan. Kort na de overgave van Gent verklaren Filips de Stoute en de Franse koning de oorlog aan Engeland. De opbouw van een machtige vloot in de haven van Sluis is het eerste wapenfeit van die nieuwe escalatie. Er is sprake van de inzet van Franse troepen. De aankondiging van deze nieuwe confrontatie wordt in Nieuwpoort op gemengde gevoelens onthaald. Is er nog niet genoeg ellende geweest? Het conflict zal de handel met de Engelsen blokkeren en de visserij belemmeren. Er zijn ook positieve kanten aan de oorlog. De plaatselijke scheepswerven zullen weer volop werk krijgen om bestellingen van nieuwe oorlogsschepen af te werken.
Er wachten drukke tijden voor de scheepsbouwers en hun onderaannemers. Van alle kanten sijpelen er trouwens Franse troepen binnen. Heel het Vlaamse kustgebied krijgt er mee te maken. De beleidsvoerders sporen hun inwoners aan om de Fransen goed te ontvangen. Dat mag niet beletten dat de vreemdelingen zich overgeven aan excessen tegenover de lokale bevolking. Ze drijven het zo ver dat ze door de Bruggelingen buiten gegooid worden. De drukte aan de scheepsbouw houdt maar een relatief korte tijd aan. De oorlogssituatie dreigt zich nu volledig tegen Nieuwpoort te keren. De betrekkingen met Engeland blijven geschorst. Op zee is het een ramp voor de vissers. Veel te onveilig. En de Franse vloot aarzelt het hele jaar 1386 om uit te varen richting Engeland. Een kat-en-muisspel heeft er niets aan.
–
Uit deel 5 van ‘De Kronieken van de Westhoek’
