Er moet toch echt wel een heel nieuwe wind waaien daar in het begin van de jaren 1500. De Spanjaarden die opduiken, graven en hertogen en lokale histories in de steden die elk van zich dachten het centrum van de wereld te zijn maken plaats voor heel andere fenomenen. De wereld is plots een stuk kleiner en bevattelijker geworden. ‘De opleving van de oude letteren stuwt die vernieuwing verder en verder. De studie van de oude Griekse en Romeinse schrijvers, de ontdekking van de bondige schoonheden en de goede smaak in hun werken, wekten het menselijk verstand. Het leek er wel op dat het menselijke brein ontwaakte uit een diepe slaapziekte waarin het vele eeuwen achtereen in gedompeld was gebleven.’
Revival. Verlichte geesten. Wedergeboorte. Renaissance. ‘De mensen schenen eensklaps het vermogen van denken en redeneren wedergevonden te hebben. Zaken die ze al lange tijd verloren hadden. Verrukt met deze nieuwe kennis, bedienden ze zich van alle onderwerpen. Zij waren niet langer bang om een onbekend pad in te slaan of om nieuwe gevoelens toe te laten. Luthers stoute handen die de sluier van de pauselijke leer aan één zijde trokken of verscheurden waarmee de aangenomen dwalingen bedekt waren gebleven, werden toegejuicht en geholpen.’
Het is tot aan die tijd aan weinigen gegeven om te kunnen lezen en schrijven. De adel en de clerus en de rijke burgerij. Boeken zijn een absolute nieuwigheid maar die komen in één gulzige geut toegestroomd, samen met de revolutionaire gedachten van deze Luther. Ze worden over dezelfde kam geschoren. ‘Diezelfde onkundige en barbaarse monniken die zo zeer tegen het invoeren van de geleerdheid verzet hadden, waren ook diegenen die zich het sterkst tegen Luthers gevoelens deden horen. De zaak der letteren en die van de hervorming werd derhalve beschouwd als zeer aan elkander verknocht en zij vonden in alle landen dezelfde vrienden en vijanden.’
‘Deze stoute en onderzoekende geest waar door de herleving van de letteren in Europa voortgestuwd werd, was de hervorming zo gunstig, dat lieden die niets met Luther te zien hadden, hem nochtans in zijn onderneming verder hielpen.’ Mensen met gezond verstand zo blijkt het: ‘de meeste mannen van verstand die zich omtrent het laatste van de vijftiende en in het begin van de zestiende eeuw op de studie van de oude letterkunde toelegden zonder hierbij het oogmerk te hebben om het gevestigde stelsel van de godsdienst omver te werpen.’
Ik maak de geboorte van het ‘humanisme’ mee, hoewel de schrijvers hier van deze term geen gewag maken. ‘Ze hadden de ongerijmdheid van de kerkelijke gebruiken vastgesteld en de zwakheid bemerkt van de redeneringen die imbeciele en ongeletterde monniken gebruikten om die te verdedigen.’ In de Nederlanden laat een zekere Geert Geerts zich opmerken. Erasmus is een theoloog, priester en kanunnik die zich bijzonder kritisch uitlaat tegenover de pietluttigheid en de regeltjes van de kerk.
‘Dezelfde oorzaak gaf Erasmus aanleiding om zich af te zetten tegen de dwalingen van de kerk en tegen de onwetendheid en ondeugden van de geestelijkheid. Zijn roem en gezag waren in het begin van de 16de eeuw zo groot in Europa en zijn werken werden met zo veel bewondering gelezen zodat die ongemeen veel toebrachten tot de voortgang welke Luther maakte. Zijn doordringend oordeel en zijn geleerdheid deden hem in de leer en in de erediensten van de katholieke kerk verscheidene dwalingen ontdekken, tegen de welke hij met korte en bondige redeneringen te keer ging.’
Erasmus laat zich net zoals Luther opmerken door zijn welsprekendheid. Erg gesmaakt door de massa. Wat Luther vertelt zal ook al eens berispt en bespot geweest zijn door Erasmus. ‘Toen Luther de Roomse kerk begon aan te vallen, scheen Erasmus zijn onderneming goed te keuren. Hij zocht de vriendschap van zijn aanhangers en veroordeelde het verwoede gedrag van zijn tegenstrevers. Hij koos openlijk partij tegen de schoolse godgeleerden en voer geweldig uit tegen deze meesters der dwalingen die een leerstelsel predikten dat even ergerlijk als onverstaanbaar was.’
En toch volgen beide persoonlijkheden een verschillend pad. Erasmus heeft niet het lef van Luther. Een beetje een broekschijter die het maar op veilig wil spelen als het er op aankomt, hoewel dat natuurlijk met andere omschrijvingen wordt beladen: ‘Hij was van een natuurlijk vreesachtig karakter en hij ontbrak de sterkte van ziel. Zijn eerbied voor lieden van een hoge rang, zijn vrees van de jaargelden en andere voordelen te verliezen.’ Ik weet voldoende en breek deze volzin af. Hij positioneert zich als bemiddelaar tussen Luther en de bestaande kerkelijke loge en speelt het dus sluw en vooral veilig.’
Het lijkt er hoe dan ook op dat Erasmus bijzonder beredeneerd, verstandig en intelligent omgaat met de waarheden van Luther. Hij berispt Luther om zijn stout en hevig karakter die de kerk verscheurt tussen voor- en tegenstanders. Erasmus wil terug naar Christus en de bijbel, de kerk in zijn puurste gedaante zoals ze ooit moet geweest zijn. En waarom zouden de gewone mensen voor een stuk niet zelf op zoek gaan naar de roots die terug te vinden zijn in de bijbel?
De schrijver besluit om de draad van de geschiedenis weer op te nemen. De eerste klus van nieuwbakken keizer Karel is inderdaad de rijksvergadering van Worms. Veel papierwerk, administratie, juridische handelingen en plechtigheden om het rechtsgebied van de nieuwe keizerlijke raad te bekrachtigen. Er wordt een regering aangesteld die de zaken in het Duitse keizerrijk moet besturen wanneer Karel er niet is. Zijn jongere broer Ferdinand zal als leider van deze regering optreden.
En dan is er al eerst de kwestie van het geloof en die Luthertoestanden. Karel heeft geen grote boodschap aan Luther. In wezen kan zijn alternatieve geloofsovertuiging hem maar matig interesseren hier in Duitsland. Er vallen heus wel andere katten te geselen dan die in ongenade gevallen prediker. Frankrijk en zijn koning François zijn andere koek voor de jonge keizer. De steun van paus Leo is in deze optiek allerbelangrijkst.
Luther heeft op 30 augustus van 1520 al persoonlijk een brief naar Karel gestuurd, maar die deed niet eens de moeite om de inhoud ervan te lezen. Er spelen andere belangen. En daar is Maarten Luther uiteraard de dupe van: ‘om zich van de pausen vriendschap te verzekeren, deed die reden hem besluiten om Luther met grote gestrengheid te behandelen, als het krachtdadigste middel om Leo te overhalen zich aan zijn zijde te voegen.’
–
Uit deel 6 van ‘De Kronieken van de Westhoek’
